Kỹ thuật trồng Địa lan - Cymbidium

Thổ lan có hai loại: hoa lớn (standard) và hoa nhỏ (miniature) sau này những nghệ nhân đã ghép ra một loại là hoa vừa (novelty) được ghép từ hoa lớn với hoa nhỏ, và những loại hoa rũ buông thõng (pendulous) được ghép ra hầu hết từ giống thổ lan Gấm Ngũ Hổ (devonianum) hay cây Lộ Hồi (aloifolium).

Hình dáng thổ lan đều giống nhau, lá dài, bẹ củ, dò hoa mộc ở dưới gốc lên, nhiều giống một củ ra hai dò hoa hay nhiều hơn, và có loại ra dò hoa hai năm liên tiếp cùng một củ, những loại đó thường được ghép với giống Cym. suave hay Cym. madidum, hai giống này từ Úc Châu, như cây Hà Bui 90% được ra hoa hai năm liên tiếp cùng một củ.
Đa số thổ lan nở hoa vào mùa đông, xuân, nhưng sau này có nhiều loại được làm ra nở hoa vào mùa hè hoặc cuối hè, những loại này được làm ra để cung ứng cho thị trường Nam Mỹ, Á Châu và cũng được trồng ở Texas, Flolida, loại này cũng trồng được ở miền nam Việt Nam, nếu những nơi đó hội được điều kiện nhiệt độ ban ngày 90-95°F (hay 32-35°C), ban đêm 70-75°F (hay 21-23°C).
CÁCH TRỒNG

 
Nhiệt Độ

Thổ lan cần nhiệt độ thay đổi ngày nóng, đêm lạnh .ban ngày 80-90°F (27-32°C ) ban đêm 50-60°F (10-15°C). Thổ lan có thể chịu nóng tới 100°F và lạnh tới 30°F miễn là không đóng băng, ngoài ra nếu không có sự cách biệt giữa ngày và đêm tối thiểu từ 15°F cho đến 20°F (13-16°C), hầu như thổ lan sẽ không ra hoa.
Ánh Sáng

Thổ lan cần nhiều ánh nắng, nhưng phải che lưới để phòng bị cháy lá. Nhiều ánh sáng sẽ dễ ra hoa, có nhiều hoa hơn và mầu sắc sẽ trung thực hơn, thiếu ánh sáng sẽ làm cho hoa nhạt đi. Không thể nuôi thổ lan ở trong nhà hoặc ở những nơi rợp mát. Thổ lan vẫn ra hoa không cần phân bón, nếu đầy đủ ánh sáng, nhưng nếu có phân bón thì sẽ có nhiều hoa hơn. Thật ra ánh sáng mới là thức ăn chính cho cây cỏ bông hoa, còn phân bón chỉ là thuốc bổ mà thôi.
Ẩm Độ

 
Thổ lan cần độ ẩm từ 40-70%, mùa hè cần tưới nước xuống đất hay phun sương vào buổi sáng hay chiều để tăng thêm độ ẩm.
Tưới Nước
Thổ lan cần tưới nước mỗi tuần một lần, nhưng mùa hè cần tưới nhiều hơn, có thể tưới 2-3 lần tùy theo địa phương, không nên để cây bị thiếu nước lúc cây đang phát triển, khi cây đã ngưng tăng trưởng bớt tưới nước, nhưng đừng để cây bị khô rễ, sẽ làm cho cây bị khựng lại, và có thể sẽ không ra hoa.
Bón Phân

 
Khi mùa phát triển cho cây con, cần bón phân 30-10-10 mỗi tuần một lần, chỉ dùng ¼ của công thức của nhà chế tạo. Thí dụ công thức dùng 1 tsp cho một gallon nước thì dùng ¼ tsp cho một gallon nước, để tránh cây khỏi bị cháy lá. Khi cuối tháng 8 dùng phân bón 6-30-30 hay 10-52-10, cuối tháng 11 ngưng tưới phân, chỉ tưới nước thường, tưới thêm phân sẽ làm cho nụ hoa bị nóng có thể bị rụng hay bị có tật.
Thay Chậu
Trung bình 2-3 năm nên thay chậu một lần - nếu trồng bằng vỏ thông, 4-5 năm một lần - nếu trồng bằng vỏ dừa.
Trồng thổ lan bằng:

 
Vỏ thông vừa ½” (medium grade) 4 phần vỏ thông, 1 phần perlite
Vỏ thông lớn ¾” (large grade) 4 phần vỏ thông, 1 phần perlite
Vỏ dừa vừa ½” (medium grade) 4 phần vỏ dừa, 1 phần perlite
Vỏ dừa lớn ¾” (large grade) 4 phần vỏ dừa, 1 phần perlite
Trước khi thay chậu hay chia cây, nên ngâm các vật liệu trong nước nhiều giờ, không nên dùng potting soil (đất) tuy gọi là thổ lan nhưng không nên trồng với đất hay dưới đất, vì dễ bị ứ nước sẽ dễ bị thối rễ.
Khi dùng vỏ dừa nên ngâm cho thật kỹ, khi nào không còn thấy đậm như nước trà nữa thì dùng sẽ tốt hơn.

Không nên để hoa tàn hết trên cành, nếu còn khoảng 2-3 nụ thì nên cắt xuống rồi cắm vào trong những bình hoa, nếu để tàn hết trên cành sẽ làm cho cây yếu đi, sẽ khó ra hoa cho mùa tới.
Sau khi hoa tàn là thời gian tốt nhất để thay châu hay chia cây, cắt bỏ rễ khoảng 2-3” inch từ đáy chậu, lấy hết vật liệu cũ ra, cắt bỏ những củ già không có lá (back bulb) và tỉa bỏ những rễ chết. Khi tách ra làm nhiều phần, nên giữ tối thiểu 3-5 nhánh, những củ già không lá, rửa sạch để cho ráo nước rồi bỏ vào bao nylon, buộc miệng kín lại rồi để vào chỗ rợp mát, khi nào củ mọc mầm và rễ rồi sẻ trồng lại.
Khi trồng, lựa chậu đủ chỗ cho lan mọc trong 2-3 năm, cách mép chậu khoảng 2-3” inch, đặt củ già gần mép chậu, để ý hướng cây mọc, chừa cho chỗ mầm non mọc lên, bỏ vỏ cây hay vỏ dừa vào rồi nén cho thật chặt, tưới B1 pha 1 thìa súp cho 1 gallon nước, xong rồi để vào chỗ rợp mát 2-3 tuần mới tưới.

 Phạm Cường

Những Câu Thường Hỏi Về Lan - Phần 2

1. Tại sao không nên dùng những thứ phân hột hay phân viên để bón cho lan?
            Lan là một loài hoa không cần nhiều phân bón, nhất là các loại nguyên giống, do đó khi bón phân cần pha cho thật loãng chỉ bằng ¼ lời chỉ dẫn của nhà chế tạo là đủ. Tuy loãng như vậy mỗi tháng chúng ta phải tưới nước một lần cho thật đẫm để trôi sạch chất muối đọng lại trong châu. Khi dùng phân hột hay phân viên chúng ta không thể nào kiểm soát được nồng độ của phân bón, nhất là những thứ dùng cho cỏ cây quá mạnh đối với lan. Loại phân này sẽ làm cháy rễ. 

 2. Tại sao cây Dendrobium anosmum (dã hạc) Dendrobium aggregatum (kim điệp) của tôi mọc rất tốt mà không ra hoa?
            Có 3 yếu tố làm cho cây không ra hoa: bón nhiều phân có chất nitrogene quá cao, tưới quá nhiều nước trong giai đoạn cây cần nghỉ, thời gian này không đủ lạnh làm cho rụng lá. Vì vậy khi cây đã ngừng tăng trưởng, ngưng bón phân 30-10-10 mà bón bằng phân 10-30-30. Vào muà đông ngưng bón phân, tưới bớt nước hoặc ngưng tưới nước, trời lạnh xuống cây sẽ rụng lá và sẽ ra hoa vào mùa xuân.
3. Mấy cây lan tôi trồng ở trong nhà bị rệp đen (aphid) rệp đỏ (red spider mite) và loại có vẩy mềm (soft scale) Tôi đã dùng thử nhiều thứ thuốc mà không sao diệt trừ được. Tôi không muốn dùng những thuốc diệt sâu bọ nặng mùi ở trong nhà. Xin vui lòng chỉ dẫn.
            Luôn luôn nhớ rằng thuốc diệt sâu bọ không diệt được những trứng sâu vì có một màng che bảo vệ. Vì vậy khi phun thuốc phải phun nhiều lần cách nhau một tuần lễ để diệt hết những sâu bọ vừa mới nở. Không muốn dùng những thứ nặng mùi, nên mua xà phòng Dr. Bronner‘s Pippermint Soap ở tiệm bán thức ăn dinh dưỡng (health food store). Pha một thìa cà phê vào một quart nước rồi dùng bình phun, phun cho mạnh. Còn không mang ra ngoài phun thuốc, để cho hết hơi rồi mang vào trong nhà.
4. Cây lan hồ điệp (phalaenopsis) khi mua rất khỏe mạnh, tôi để trong nhà gần cửa sổ có nắng. Trong nhà nhiệt độ khoảng 74°F, mỗi tuần tưới 2 lần. Lá tự nhiên mềm sèo, tôi ngưng bón phân nhưng không thấy dấu hiệu tốt. Tôi phải làm sao?
            Không rõ cây trồng bằng gì? Vỏ cây hay rêu? Tuy nhiên dù là vỏ cây, tưới mỗi tuần 2 lần là quá nhiều, chỉ nên tưới từ 7 cho đến 10 ngày một lần. Nếu trồng bằng rêu (sphagnum moss) 3 tuần hay một tháng mới tưới một lần. Hãy rút cây ra khỏi chậu, quan sát có thối rễ hay không? Nếu thối, cắt bỏ rễ thối trồng lại bằng vỏ cây hay rêu mới ngưng tưới trong 2 – 3 tuần rồi hãy tưới như trên.

 Bùi Xuân Đáng

Những Câu Thường Hỏi Về Phong Lan - Phần 1

1. KHÔNG RA HOA
            Hỏi: Tại sao lan của tôi xanh tốt mà lại không ra hoa?
            Đáp: Lan xanh tốt mà không ra hoa, 80% nguyên nhân là do thiếu ánh sáng. Lá lan xanh thẫm và mềm rũ xuống chứng tỏ thiếu ánh sáng. Lá lan phải có mầu xanh vàng như trái ô liu (olive) và phải cứng mới là đủ nắng. Nắng sáng hay chiều cũng được nhưng cần phải che lưới cho khỏi bị cháy lá. Một vài loại lan như Cymbidium, Sobralia, Epidendrum, Vanda, Dendrobium cần phải nhiều nắng mới ra hoa. Ngoài ra có nhiều loại lan Dendrobium nếu phân bón quá nhiều Nitrogene hay tưới nhiều nước cũng không ra hoa. Lan đất Cymbidium, nếu củ lan không đủ lớn hoặc không có những đêm lạnh dưới 55^oF sẽ không ra hoa. Nếu nhiệt độ giữa ban ngày và ban đêm không cách nhau 10-15^oF nhiều loại lan sẽ không có hoa.
2. LÁ MỀM VÀ NHĂN NHEO
            Hỏi: Tôi có 2 cây lan, một cây lá to bằng bàn tay,chùm hoa mầu tím hồng, hình như con bướm và một cây có chiếc bẹ và một lá. Tôi vẫn để trong nhà và tưới nước hàng tuần, nhưng không hiểu vì sao lá nhăn nheo và mềm rũ xuống.
            Đáp: Thực khó lòng trả lời khi không biết rõ là loại lan nào. Khi mua lan xin nhớ hỏi người bán tên cây lan để dễ dàng cho việc nuôi trồng, vì cách trồng mỗi loại khác nhau. Nhưng theo lời tả, cây thứ nhất có lẽ là Hồ điệp (Phalaenopsis) cây thứ hai có lẽ là Cát Lan (Cattleya). Cả hai đều có triệu chứng bị thối rễ. Khi rễ bị thối, cây không còn hút được nước cho nên lá nhăn nheo và mềm. Trường hợp này, lấy cây ra khỏi chậu cắt bỏ rễ thối rắc bột diêm sinh (sulfur) rồi bỏ vào bao nylon bịt kín lại để vào chỗ rợp, khi nào thấy cây ra rễ sẽ trồng lại vào chậu.
3. TƯỚI NƯỚC
            Hỏi: Xin cho biết bao nhiêu lâu mới tưới một lần và tưới như thế nào mới đủ. Tôi nghe nói tưới bằng nước mưa hay nước lọc tốt hơn nước máy có đúng hay không?
            Đáp: Thông thường vào muà hè nếu trời không mưa, tưới 2 lần một tuần. Mùa thu, mùa xuân mỗi tuần một lần. Mùa đông 2-3 tuần một lần. Nhưng mỗi loại lan một khác, mùa hè Vanda tưới mỗi ngày 2-3 lượt, Cymbidium có thể tưới 2 ngày một lần, Cattleya và nhiều loại khác cần phải khô rễ rồi mới tưới. Chậu nhỏ cần tưới thường xuyên hơn là chậu lớn, trung bình chậu 2" tưới 3 ngày 1 lần, chậu 4" tưới 5 ngày 1 lần, chậu 8" tưới tuần 1 lần. Khi tưới dung lượng nước tương đương với chậu cây, thí dụ chậu 1 gallon cần tưới 1 gallon nước. Tưới cho thật đẫm và thưa không nên tưới mỗi ngày một ít. Nước mưa rất tốt cho việc tưới lan, nước lọc (reverse osmosis) cũng tốt nhưng không nên dùng nước lọc bằng muối (soft water). Độ pH của nước cần ở mức từ 4.0 đến 7.0 và độ muối trong nước (Total dissolved salts) TDS cần phải dưới 500 ppm (parts per million).
4. TRỒNG LAN TRONG CHẬU NÀO TỐT HƠN
            Hỏi: Xin cho biết lan trồng trong chậu nào tốt hơn?
            Đáp: Lan có thể trồng trong nhiều loại chậu, tuy nhiên mỗi loại chậu có một đặc tính riêng.
            Chậu đất rất tốt, chóng khô nước nhưng dễ vỡ và hay bị đóng muối.
            Chậu Plastic giữ nước lâu hơn và rẻ tiền hơn.
            Giỏ gỗ treo (Hanging basket) thoáng gió, mau khô nhưng hay bị mục, thích hợp với các loại Vanda, Aerides, Stanhopea và những loại có dò hoa mọc ở phía dưới.
5. PHÂN BÓN LOẠI NÀO TỐT
            Hỏi: Trên thị trường có quá nhiều loại phân bón, xin chỉ cho loại nào thích hợp với lan, mầu xanh hay mầu vàng?
            Đáp: Phân bón lan có nhiều nhãn hiệu khác nhau, có nhiều thứ giá quá đắt nhưng chưa chắc đã tốt hơn. Có loại mầu xanh, mầu hồng hay mầu vàng. Những mầu sắc này không quan trọng gì cả, nhà chế tạo dùng mầu để phân biệt giữa các loại. Nên biết rằng bất cứ loại phân bón nào cũng có 3 nhóm chữ số: thí dụ 25-10-25. Nhóm đầu 25 chỉ lượng Nitrogene cần thiết cho lá, nhóm thứ hai 10 chỉ lượng Phosphorus cần thiết cho hoa, nhóm thứ ba 25 chỉ lượng Potassium cần cho củ và rễ. Không nên mua những loại dùng Urea để tạo thành Nitrogene bởi vì Urea phải 7-10 ngày mới ngấm, khi tưới nước, Urea chưa ngấm đã bi trôi đi hết. Chỉ nên bón bằng những loại phân hòa tan trong nước, không nên rắc phân viên (cube), hay que (stick) vì sẽ làm cháy rễ. Nếu thời tiết dưới 70^oF, không nên rắc phân hột chậm tan (slow release) bởi vì loại này khi bị lạnh, vỏ bọc ngoài không vỡ ra được.
            Thông thường vào muà xuân người ta bón phân 30-10-10. Khi cây lan đã trưởng thành đổi sang loại phân thúc cho ra hoa (blossom booster) 10-30-30 hay 0-10-10 chẳng hạn. Nếu không muốn thay đổi, dùng loại phân 20-20-20 hay 15- 15-15. Gần đây trường Đại học cuả tiểu bang Michigan (Michigan State University) đã nghiên cứu thành công trong việc xử dụng loại phân 19-4-23 tưới với nước giếng tại Michigan và loại 13-3-15 dùng với nước lọc.
6. ĐẦU LÁ BỊ CHÁY
            Hỏi: Đầu lá Cymbidium hay bị cháy, xin cho biết tại sao?
            Đáp: Đầu lá bị cháy thường do phân bón quá nhiều, mỗi lần bón phân chất muối trong phân bón đọng lại trong chậu. Pha Magnesium sulfate (Epson salt) một thìa súp cho 1 gallon nước, tưới cho thật đẫm, vài giờ sau xả nước cho sạch và cắt bỏ đầu lá, mỗi tháng tưới một lần.
7. LÁ BỊ ĐỐM ĐEN
            Hỏi: Lá lan thường hay bị đốm den, có phải là virus hay không? xin cho biết nguyên nhân và cách chữa.
            Đáp: Lá lan bị đốm hay có những chấm đen, thường do khi tưới nước rồi thời tiết lạnh xuống mấy loại vi khuẩn hay nấm độc tác hại. Do đó khi trời lạnh nên giữ lan cho khô. Chữa trị bằng cách phun thuốc Benlate (Benomyl) hay Daconil. Những đốm đen là vết sẹo không bao giờ mất đi.
            Mấy loại Virus thông thường là Odontoglossum ringspot virus hiện tượng là có những vòng, làm thành những quầng nâu vàng trên lá. Mosaic virus gây những chỗ lồi lõm những sọc đen hoặc xanh nhạt hay đen trên lá. Necrotic ringspot virus thường xẩy ra cho lan Cymbidium làm cho lá lan bi quầng, sọc lồi lõm và còn nhiều loại virus khác nữa. Nhưng nhiều khi những hiện tượng kể trên cũng không phải là do Virus. Muốn biết rõ phải cắt lá gửi đi thí nghiệm. Khi bị virus không có cách gì chữa được. Hãy hủy bỏ cây hay để riêng ra một chỗ. Phòng ngừa bằng cách không mua những cây khả nghi và dùng lửa đốt dao kéo trước khi cắt lá hay rễ.
8. RỆP
            Hỏi: Lan thường hay bị rệp, xin cho biết cách trị.
            Đáp: Lan thường hay bị những loại rệp xanh, đen, vàng (aphids), rệp trắng (mealybugs) rệp sáp (Boisduval scales) hay rệp vẩy cứng (hard scales) rệp nhỏ (Spider mites) Ruồi trắng (White fly) v.v… Dùng xà phòng (insecticide soap) Malathion 50 hay Diazinon xịt trên và dưới lá. Mỗi tuần xịt một lần, trong 3-4 tuần lễ liên tiếp để giết những con rệp còn sót lại hoặc do trứng mới nở. Nhưng muốn tận diệt phải dùng những loại Systemic cho thuốc ngấm vào trong cây như Isotox hay Orthenex. Dùng thuốc này phải theo lời chỉ dẫn phải xịt 4-5 lần cách nhau 3 tuần lễ. Nên nhớ rằng những thứ thuộc loại Systemic không thể dùng cho rau cỏ và cây ăn trái được.
9. KIẾN
            Hỏi: Kiến làm tổ trong chậu lan có hại hay không? Làm sao diệt trừ?
            Đáp: Tuy kiến không làm hại cây lan, nhưng kiến mang đủ loại rệp đến. Rệp hút nhựa cây trong có chất ngọt như mật và kiến hút chất mật trong con rệp như người ta nuôi bò sữa. Khi kiến tha rệp từ cây này sang cây khacù tưcù là đã mang theo bệnh hay vi rút sang theo.
Muốn giết kiến dùng các loại thuốc kể trên, nhưng nếu muốn tận diệt ổ kiến trong chậu lan hãy rắc thuốc hột Diazinon granule trên mặt chậu và tưới nước cho thuốc ngấm xuống.
10. SÊN
            Hỏi: Lan thường hay bị sên cắn mầm và hoa, tìm không thấy.Xin chỉ bảo cách trừ.
            Đáp: Sên có hai thứ: có vỏ (snails) và không có vỏ (slugs). Loại có vỏ dễ nhìn thấy, nhưng loại không vỏ thường nằm trong chậu. Loại này khó trị, khi cây ra hoa sên bò ra cắn ngang dò hoa hay cắn nát bông hoa.
Muốn trừ sên vào đầu mùa xuân nên rắc thuốc trừ sên hay rắc muối dưới đất chung quanh chỗ để lan và tiếp tục khi thấy dấu sên bò thường là vệt nhớt bóng loáng. Khi lan bắt đầu ra nụ hay hoa, hãy rắc bột trừ sên hiệu Correy 's trên mặt chậu hay trên lá để ngừa loại sên không vỏ, hay rắc một ít vỏ cây Red wood trên mặt chậu, sên không ưa mùi gỗ này.
11. NUÔI LAN TRONG NHÀ
            Hỏi: Xin vui lòng chỉ cho cách nuôi lan trong nhà.
            Đáp: Muốn nuôi lan trong nhà cần để lan ở gần cửa sổ hướng Nam cho có ánh sáng. Nếu không có cưả sổ hãy dùng 4 chiếc đèn ống 40 Watts gồm 2 bóng Wide Spectrum kèm 2 bóng Cool white cho diện tích 36 x 36" hay dùng loại đèn High Intendity Discharge (HID) cho một diện tích lớn hơn. Nếu dùng đèn, cần để từ 12 giờ một ngày cho cây sắp ra hoa. Các cây nhỏ cần đến 16 giờ mới đủ sức tăng trưởng. Nuôi lan trong nhà cần để chậu lan trên khay nước có đá sỏi cho đủ độ ẩm và quạt cho thay đổi không khí. Phalaenopsis, Miltonia, Paphiopedilum là những loại thích hợp nuôi trong nhà.
12. LAN CÓ HƯƠNG THƠM
            Hỏi: Xin cho biết một vài thứ lan có hương thơm.
            Đáp: Những cây lan nguyên giống (species) hoặc ghép giống từ những cây dưới đây phần đông đều có hương thơm:

Aerides odoratum	Angraecum sesquipedale	Brassavola nodosa
Cattleya hoa trắng, tím, hồng	Cymbidium eburneum	Cymbidium ensifolium
Cymbidium sinense	Encyclia citrina	Encyclia cordigera
Dendrobium anosmum	Dendrochilum glumaceum	Lycaste aromatica
Lycaste cruenta	Maxillaria tenuifolia	Neofinetia falcata
Odontoglossum pulchellum	Oncidium ornithorhynchum	Rhynchostylis gigantea
Rhyncholaelia digbyana	Stanhopea occulata	Stanhopea wardii
Stanhopea tigrina	Trichopilia suavis Vanda merrilli	Vanda tricolor
Zygopedilum intermedium	Zygopedilum crinitum	Zygopedilum mackayi

13. ĐÈN ĐỐT MUỖI
            Hỏi: Tôi có khoảng 30 chậu lan để ở vườn sau vẫn có hoa, nhưng từ khi treo chiếc đèn đốt muỗi, nhiều cây không ra hoa. Như vậy có phải tại đèn hay không?
            Đáp: Rất đúng! Lan cũng như người cần có thời gian nghỉ và ngủ. Vì vậy không nên để đèn ở nơi trồng lan. Chiếc đèn đốt muỗi leo lét suốt đêm thỉnh thoảng lại sáng rực vì đốt cháy côn trùng làm cho cây bị nhiễu loạn ánh sáng và không ra hoa.
14. TẠI SAO RỤNG LÁ
            Hỏi: Tại sao Cymbidium hay rụng lá hơn càc thứ lan khác?
            Đáp: Theo định luật của tạo hóa, lan cũng như người phải trải qua thời kỳ sinh lão bệnh tử. Có người tuổi thọ cao, có người yểu mệnh vì thiếu dinh dưỡng hoặc đìều kiện sinh sống khắc nghiệt. Lá già vàng đi và rụng xuống là lẽ thường tình. Thông thường sau 2 năm lá Cymbidium sẽ rụng, nhất là khi thiếu nước tưới vào mùa hè hoặc cây đã chết rễ. Vì vậy nếu thiếu nước, các cây non sẽ rút hết nước của cây mẹ làm cho cây này rụng lá. Kinh nghiệm cho thấy những cây không có củ già dễ bị rụng lá bởi vì củ già là bầu chứa nước.
15. NỤ HOA VÀ NHÁNH NON
            Hỏi: Làm sao phân biệt được mầm hoa và cây non?
            Đáp: Với Cymbidium mầm hoa sẽ thành hình vào thàng 9-10 khi đêm bắt đầu se lạnh. Mầm hoa hình tròn như đầu bút chì, trái lại cây non sẽ dẹp. Đối vói các giống lan khác cũng giống như vậy.
16. NỤ HOA BỊ HÉO VÀ RỤNG
            Hỏi: Xin cho biết tại sao Cymbidium, Dendrobium và một vài thứ lan khác mang vào trong nhà nụ hoa lại bị héo và rụng?
            Đáp: Nụ hoa bị héo và rụng vì 2 nguyên nhân chính: nhiệt độ, độ ẩm bị thay đổi đột ngột. Trong nhà để lò sưởi đốt bằng gas nhiều khi còn hơi hoặc giả để ở cưả sổ có nắng chiếu thẳng vào. Nên nhớ Cymbidium nếu trên 75^oF dễ bị héo nụ, do đó cần phải để vào chỗ rợp mát.
17. MANG LAN VÀO TRONG NHÀ
            Hỏi: Tôi muốn mang lan vào chưng ở phòng khách. Xin vui lòng cho biết nên mang trước khi hay sau khi hoa nở và để trong nhà bao lâu?
            Đáp: Như đã trình bầy ở trên nếu không có sự quá ư chênh lệch về nhiệt độ và độ ẩm, mang vào lúc nào cũng được và để bao lâu cũng được. Nhưng thông thuờng trong nhà bao giờ cũng thiếu ánh sáng, nếu để quá lâu những loại cần nhiều ánh sáng sẽ thui chột vì vậy chỉ nên để 1-2 tuần ngoại trừ Phalaenopsis, Paphiopedilum, Masdevalia v.v...
18. THÚC CHO HOA RA VÀO DỊP TẾT
            Hỏi: Xin chỉ cho tôi cách nào cho hoa nở vào dịp Tết.
            Đáp: Tạo hóa sinh ra vạn vật đã ấn định những điều kiện về thời tiết để đơm hoa kết trái. Hoa chỉ nở theo mùa, chúng ta khó lòng thay đổi. Tuy nhiên người ta cũng có thể làm cho hoa nở sớm hơn hoặc chậm hơn bằng cách bón phân, thay đổi ánh sáng, nhiệt độ và độ ẩm. Tăng thêm ánh sáng, nhiệt độ và độ ẩm sẽ làm cho hoa nở sớm hơn, trái lại sẽ làm cho hoa nở chậm hơn. Kinh nghiệm cho thấy nếu dò hoa Cymbidium cao độ 3-4 inches mà mang vao trong nhà 30-45 ngày trước sẽ có hoa vào dịp Tết. Dendrobium mới hé mầm nụ cũng vậy, nhừng phải coi chừng độ ẩm.
19. Cây lan hồ điệp Phalaenopsis của tôi lá vàng úa và rụng dần xin vui lòng chỉ dẫn
            Đáp: Luôn nhớ lan Hô điệp không chịu được lạnh dưới 60 độ F và cũng không ưa nhiệt độ quá chênh lệch giữa đêm và ngày. Nếu không có nhà kính nên nuôi ở trong nhà. Trường hợp trên lấy cây ra khỏi chậu cắt bỏ rễ thối, phun Daconil rồi trồng lại với vỏ cây mới và dùng chậu nhỏ hơn, để vào cửa sổ không có ánh nắng, chờ cho cây hồi phục mới cho thêm chút ánh nắng buổi sáng.
20. Lan hồ điệp lá xanh mướt, mềm sèo và mọc vẹo sang một bên xin cho biết nguyên nhân.
            Đáp: Nguyên nhân chính thiếu ánh sáng cho nên lá mềm và xanh mướt. Lá mọc vẹo sang một bên là theo qui luật tự nhiên cây, lá hoa, rễ đều hướng về phía ánh sáng.
21. Daconil dùng để trừ nấm và các bệnh tật (fungus & bacteria) nhưng thường để lại vết trắng trên lá cây. Có thứ nào thay thế?
            Đáp: Khi dùng Daconil nên pha thêm một thía cà phê xà phòng rửa chén, vài ngay sau tưới nước sẽ hết sacïh vệt trắng trên lá. Muốn thay thế, dùng Phyton 27 pha từ 2.50 đến 4 ounces cho 10 gallon nước để trị bệnh từ 5 đến 10 ngày một lần cho đến khi hết bệnh. Nếu dùng để phòng ngừa pha 1,50 ounces cho 10 gallon nước phun từ 10 dến 15 ngày một lần.
22. Xin hỏi làm sao trừ rệp xanh hay rệp đen bám vào nụ hoa và lá non?
            Đáp: Nếu ít, dùng Q tip hay bông gòn chấm vào xà phòng rưả chén pha loãng, còn nếu nhiều hãy dùng Alcohol 75 % vào bình phun cho chết rệp sau đó phun bằng nước lạnh. Khoảng một tuần sau phun thêm một lần nưã để giết những con rệp mới nở vì trứng rệp và các loại côn trùng đều có một màng mỏng che chở Alcohol hay thuốc sát trùng không ngấm vào nổi.
24. Xin định nghĩa rõ rệt thế nào là Hoa lan Việt Nam?
            Đáp: Chúng ta cần phải phân biệt rõ ràng: Hoa lan Việt Nam tức là hoa lan nguyên thủy mọc tại núi rừng Việt nam còn những cây lan nhập cảng từ các quốc gia khác không thể coi là hoa lan cuả Việt Nam đuợc. Thí dụ cây Paphiopedilum delenati chỉ mọc tại Việt Nam (endemic) thì 70 năm sau dù rằng đã sinh sôi nẩy nở tại Hoa Kỳ, Pháp, Nhật v.v... cũng vẫn đuơc gọi là hoa lan Việt nam. Nhưng cũng có những cây như Dendrobium aggregatum, Dendrobium chrysotoxum chẳng hạn mọc tại các nuớc như Thái Lan, Việt Nam, Lào, Miến điện v.v... thì nước nào cũng có thể coi như cây đó là của mình.

 Bùi Xuân Đáng

Thế nào là trồng lan đúng cách?

Coelogyne mooreana

Thông thường tất cả các loài lan cũng như các loài cây khác đều trải phải qua 4 thời kỳ hay giai đoạn cần thiết như sau:

1. TĂNG TRƯỞNG (growing period)

            Vào mùa Xuân, lan thường ra hoa, mọc mầm non, và rễ cây bắt đầu mọc. Đây là thời gian thích hợp nhất để thay chậu, vì chậu cũ đã chật hay vật liệu trồng đã mục nát. Khi thay, nên dùng chậu mới và lớn hơn để lan có thể mọc trong 2 năm. Nên nhớ lan Dendrobium và nhiều giống nguyên thủy ưa chậu chật hẹp và không ưa thay chậu. Vật liệu trồng lan cần chọn thứ lâu mục và ngâm nước tối thiểu 24 giờ, nếu là vỏ dừa hay sơ dừa cần ngâm nhiều ngày và nhiều lần (Xin xem bài "Trồng lan bằng gì?" và "Thay chậu ra sao?"). Vào giai đoạn này tiết trời ấm áp, ánh nắng chan hòa, cây cần nhiều nước và phân bón. Nếu cung cấp đầy đủ mầm non sẽ tăng trưởng mạnh mẽ cho hết mùa Hạ và có thể sang tới đầu mùa Thu.
Tưới Nước

            Khi mầm non mọc cao chừng 10 phân, chúng ta nên tưới mỗi tuần 1 lần nếu nhiệt độ trên 65-70°F hay 18-21°C, và tưới mỗi tuần 2 lần khi nhiệt độ trên 75-80°F hay 24-27°C. Vào mùa Hè cây non đã cao lớn lại cần nhiều nước và phân hơn nữa cho nên có thể tưới 3 lần một tuần hoặc có thể tưới nước hàng ngày khi nhiệt độ lên tới 90-100°F hay 32-38°C. Khi này nên tưới vào ban đêm để cho rễ cây và thân lá được mát mẻ, không bị ánh nắng hâm nóng và làm cho nước bốc hơi mau lẹ và tăng thêm độ ẩm lâu dài.
Phân Bón

            Vào thời kỳ này nên dùng phân 30-10-10 hàng tuần cho cây mọc mạnh. Nên biết rằng trong phân bón gồm có các chất theo thứ tự trước sau:
            30- Nitrogen (N) chất đạm, tốt cho thân,
            10- Phosphorus (P) chất lân, tốt cho hoa, trái.
            10- Potassium (K) chất pô tát, tốt cho rễ củ.
            Nếu ít cây, nên dùng 15-15-15 hay 20-20-20 cho giản tiện. Nên nhớ, bón quá nhiều cây sẽ bi cháy lá, còi cọc hay có thể chết. Chỉ nên dùng ¼ hay ½ thìa cà phê gạt cho 4 lít nước. Những vườn lan thương mại trồng lan trong nhà kính, có thể kiểm soát được nhiệt độ, ánh sáng, độ ẩm theo ý muốn cho nên thường bón phân tối đa. Cũng vì lẽ đó khi chúng ta mua lan về, năm sau khó lòng có hoa nhiều và đẹp như họ. Một phần nào cũng vì sự bón phân quá mạnh đã làm cho cây bị kiệt sức.
            Thiếu nước, phân bón và ánh sáng thân lá lan sẽ xanh tươi, mềm mại và không lớn được, một vài loài như Oncidium, Miltonia, Odontoglossom, Paphiopedilum cần phải giữ cho rễ luôn luôn ẩm ướt, nếu để rễ quá khô lá cây sẽ bị chun lai, cây sẽ bị thui chột rất khó phục hồi.
2. NGỦ NGHỈ (dormancy period)

            Vào mùa Thu, cây ngưng tăng trưởng cần dưỡng sức để chuẩn bị ra nụ. Quan sát kỹ lưỡng chúng ta sẽ thấy vào thời gian này rễ không mọc nữa. Tùy theo loài lan, thời kỳ này có thể kéo dài từ giữa mùa Thu cho đến giữa hoặc hết mùa Đông. Trong thời kỳ này chúng ta cần phải thay đổi phân bón và bớt tưới nước. Nên nhớ rằng những cây lan nguyên thủy cần ít phân bón và cần it chất đạm hơn những cây lan đã lai giống.
            Đây là thời kỳ chuẩn bị để ra hoa, nếu dùng phân bón 30-10-10 nên đổi sang loại có chỉ số Nitrogen thấp như 10-30-20 hay 10-50-20. Nếu dùng phân 20-20-20 hay 15-15-15 không cần phải thay đổi. Nếu vẫn bón nhiều phân có nhiều chất đạm, Nitrogen (N) cao, tưới nhiều nước, cây lan sẽ bị thối rễ, lá sẽ bị rụng và nụ hoa sẽ bị thui. Vào giai đoạn này cây lan cần có nhiều cần có nhiều chất Phosphorus để cho nhiều hoa và không cần đến nhiều lá hay Nitrogene nữa.
            Nếu chúng ta vẫn cứ bón với phân 30-10-10, cây sẽ tiếp tục ra lá và mọc thêm cây con (keiki, plantlets) trường hợp này thường thấy ở các loài Dendrobium, Phalaenopsis.          Còn các loài khác như Cattleya, Cymbidium, Oncidium v.v... có thể sẽ ra mầm non, những cây non này ra trái mùa này sẽ không mạnh khỏe, èo uột không lớn được và khó lòng có hoa, những mầm này nên cắt bỏ.
            Bớt tưới nước nhưng không có nghĩa là để quá khô làm cho củ bẹ nhăn nhúm lại. Thời gian này cần phải tăng thêm độ ẩm. Chúng ta khó lòng tưới bón tất cả các loài lan giống y như nhau. Những giống lan rụng lá khi ra hoa như Dendrobium anosmum, Den. aphyllum v.v... lá bắt đầu vàng đi và rụng vào cuối Thu và đầu mùa Đông. Những cây này nên treo ngang hay ngược để khỏi bị đọng nước trong chậu, dồn nhựa cây lên ngọn và sẽ cho nhiều hoa hơn. Nhưng các cây lan Dendrobium xanh lá quanh năm như: Den amabile, Den. farmeri, Den. thyrsiflorum v.v... vẫn phải tưới nước, nhưng vì cây không mọc cho nên không cần tưới nhiều nước, nghĩa là tưới khoảng 1 lần mỗi tuần lễ hay 10 ngày một lần. Tuy vậy phải tùy theo khí hậu khô hay ẩm ướt, không nên để quá khô làm cho thân, bẹ hay củ nhăn nheo.
            Có nhiều giống lan như Cymbidium, Laelia v.v... từ khi đâm nụ cho tới khi nở hoa cũng phải vài ba tháng vì vậy chớ nên nóng lòng vội vã. Cattleya có nhiều giống nụ đã thàanh hình trong vỏ bọc hay lưỡi mèo (sheath) nhưng đợi tới mùa mới nở. Hãy để ý nếu thấy vỏ bọc úa vàng hãy xé theo chiều dọc để không khí và độ ẩm thấm vào nụ hoa, nếu không nụ sẽ bị thui chột.
            Những loài lan như Cynoches, Catasetum, Chysis v.v... vào thời gian này lá đã rụng hết, cần phải để khô hoàn toàn nếu không sẽ bị thối củ. Lấy cây ra khỏi chậu rũ bỏ các chất trồng, treo ngược cây xuống thỉnh thoảng phun nước cho khỏi teo lại. Khi nào thấy cây nhú mầm sẽ trồng trở lại, tưới rất ít cho đến khi cây non đã nhú mầm hoa mới tưới và bón phân.
            Vào thời gian này, ban đêm nếu không lạnh dưới 60°F hay 15°C trong vòng 6 tuần lễ hay hơn nữa các loài lan như Cymbidium, Dendrobium rụng lá và Paphiopedilum khó lòng ra hoa.
            Những mầm non mọc trái mùa tức là mọc vào mùa Thu, nên cắt bỏ để cho cây ra nhiều hoa, bởi vì nhưng cây này không thể lớn mạnh được vì lạnh lẽo và thiếu nước. Những chồi hoa mọc muộn và nhỏ quá cũng nên cắt bỏ, để cho các chồi hoa khác được khỏe mạnh và nhiều hoa hơn.
3. NỞ HOA (blooming period)

Den. apphylum

Den. apphylum

            Bắt đầu vào cuối mùa Đông, đầu Xuân cây bắt đầu nhú nụ và nở hoa. Thời gian này lan cần đến nước nhưng không cần quá nhiều, trời còn lạnh cho nên nếu tưới nhiều nước có thể làm cho rễ bị thối vì úng nước. Vào thời gian này tùy theo nhiệt độ và chậu lớn hay nhỏ mà tưới nước. Nếu nhiệt độ trên 60°F hay 15°C, những chậu lớn trên 1 gallon hay 4 lít chỉ cần tưới 1 tuần một lần, nếu chậu nhỏ có thể tưới 1 tuần 2 lần.
4. DƯỠNG SỨC (Resting period)
            Khi hoa bắt đầu tàn hay tối đa là một tháng nên cắt bỏ dò hoa để dưỡng sức cho cây, không nên để trong nhà và để hoa quá lâu nhất là những cây Cymbidium, Phalaenopsis, Dendrobium v.v... Nhiều người đợi đến khi tàn bông hoa cuối cùng mới chịu cắt bỏ, như vậy cây sẽ không đủ sức ra cây non hoặc nếu có cây non cũng không được mạnh mẽ.
            Thời gian này các cây lan cần nghỉ ngơi dưỡng sức để chuẩn bị mọc cây non. Tùy theo loài, có loài cần khoảng một hai tuần, có khi một vài tháng. Trong thời gian này chỉ tưới rất ít và không nên bón phân cho lan.
            Nguyên tắc chung là như vậy, có một điều là các giống lan lại không mọc hay nở hoa vào cùng một mùa, việc này lai càng khó hơn khi có một vài trăm chậu mà lại để chung cùng một chỗ, do đó chúng ta nên quan sát tình trạng của cây lan mà áp dụng việc tưới nước cũng như bón phân sao cho thích hợp.

Bùi Xuân Đáng

Để có hoa lan nở quanh năm

Chúng ta nên biết rằng hầu hết hoa lan mỗi năm chỉ nở hoa một lần vào một mùa nào đó, ngoại trừ một vài giống như Ascocenda hay Vanda có thể nở hoa 2-3 lần trong một năm. Để có hoa lan để quanh năm, muốn có được chậu chậu hoa lan nở đúng Tết, đó là mong muốn của người trồng lan

             Muốn lan nở đúng vào Tết Nguyên Đán, ta phải chọn một số lan nở hoa vào dịp này. Nhưng nên nhớ lan có thể nở sớm hay muộn 1-2 tháng tùy theo thời tiết nóng hay lạnh, ngoại trừ chúng ta nuôi ở trong nhà kính có thể điều hòa nhiệt độ, ánh sáng, ẩm độ theo ý muốn.
            Do đó nếu trồng ở ngoài trời mà muốn có hoa lan nở quanh năm phải có sự tính toán và hiểu biết căn cứ vào những điểm sau:
            - Lựa giống lan nở vào những mùa nhất định.
            - Chọn những giống hoa lâu tàn.
            - Nuôi trồng đúng cách.

Hoa lan Ngọc điểm chỉ nở vào mùa xuân

1. Lựa chọn giống  hoa lan
            Đa số nở hoa vào mùa Xuân như Cymbidium, Dendrobium, vào mùa Hạ như Stanhopea hay mùa Thu như Paphiopedilum.
            Nhiều cây tuy cùng một loài nhưng lại nở hoa vào thời điểm khác nhau như Phalaenopsis hay Epidendrum hay Cattleya.

  Epidendrum Radicans- hoa lan nở bất cứ vào thời điểm nào trong năm

             Có những giống lan nở bất cứ vào thời điểm nào trong năm như Brassavola nodosa, Epidendrum ibaguense hay Epidendrum radicans. Phần đông là những cây đã lai giống nhiều lần như: Phalaenopsis, Cattleya. Epicat. v.v… cho nên sẽ ra hoa bất cứ khi nào cây đã đủ lớn.
            Vì vậy muốn có hoa nở quanh năm, chúng ta phải lựa chọn giống lan:
            - Chia theo mùa hoa nở vào Xuân, Hạ, Thu Đông.
            - Sau đó chúng phải xem loài lan hay giống lan nào thích hợp với nơi chúng ta đang ở. Lập một bản liệt kê rồi sẽ mua lan.
            - Khi mua nên hỏi người bán về mùa hoa nở, tốt hơn hết là nên có một cuốn sách có nói về mùa nở hoa. Thông thường khi ta mua cây có hoa vào tháng nào, sang năm sẽ nở hoa vào tháng đó.
2. Chọn những giống hoa lâu tàn.
            Hoa lan, thông thường sẽ tàn trong khoảng 2 tuần lễ, nhưng cò tùy thuộc vào nhiệt độ. Nếu quá nóng sẽ sớm tàn và nếu lạnh xuống khoảng 50°F hay 10°C sẽ lâu tàn hơn.

Psychopsis papilio- nở hoa từ 3-4 tuần và nở liên tiếp trong mấy tháng liền

            - Cymbidium, Renanthera hoa tàn trong khoảng 8-10 tuần
            - Phalaenopsis có khi 10-12 tuần mới tàn và hoa nở liên tiếp tới 3-4 tháng.
            - Dendrobium lai giống mầu xanh tím từ 8-10 tuần.
            - Cattleya từ 2-4 tuần tùy theo giống.
            - Paphiopedilum từ 4-8 tuần.
            - Psychopsis từ 3-4 tuần và nở liên tiếp trong mấy tháng liền.
            - Vanda, Mokara từ 3-6 tuần.
            Nên nhớ, những giống nào có cánh hoa dầy sẽ lâu tàn hơn những giống có cánh hoa mỏng.

     

             Grammatophyllum multiflorum - hoa phải 8-9 tháng mới tàn (Loài lan này ở Hà Nội thường được gọi là lan Nữ hoàng hay Vũ nữ hoàng hậu)

            Đặc biệt cây Grammatophyllum multiflorum hoa phải 8-9 tháng mới tàn. Ngược lại Sobralia và Stanhopea chỉ 2-3 ngày là đã tàn nhưng có nhiều dò hoa hay nở liên tiếp cho nên có khi cả tháng mới hết hoa.
3.Nuôi trồng đúng cách.
            Nếu không nuôi trồng đúng cách hoa lan sẽ không ra hoa, hoặc hoa sẽ không nhiều, không đẹp. Vì vậy cần phải cung ứng cho  hoa lan những điều kiện nuôi trồng thích hợp:

Dendrobium – nếu ban đêm không lạnh xuống 50°F hay 10°C khoảng 3-4 tuần lễ cũng không ra hoa

             Dendrobium – nếu ban đêm không lạnh xuống 50°F hay 10°C khoảng 3-4 tuần lễ cũng không ra hoa

            - Ánh sáng nếu thiếu, cây sẽ yếu đuối và sẽ không ra hoa. Nếu quá nắng cây sẽ còi cọc, vàng úa, hoa nhỏ và ít.
            - Nếu quá nóng hay quá lạnh cây sẽ không phát triển và chết dần.
            - Nếu không có sự cách biệt giữa nhiệt độ ban ngày và ban đêm khoảng 15°F hay 8°C lan sẽ không ra hoa.
            - Nhiều giống Cymbidium, Dendrobium hay Paphiopedilum nếu ban đêm không lạnh xuống 50°F hay 10°C khoảng 3-4 tuần lễ cũng không ra hoa.
            - Dendrobium, Rhynchostylis nếu tưới nhiều nước vào Thu-Đông sẽ không có hoa hoặc rất ít.
            - Nhiều giống như Ascocenda, Vanda, Mokara cần nhiều ánh sáng và phân bón mới ra hoa.
            - Trái lại nhiều phân bón cây sẽ chết như Disa, Masdevallia chẳng hạn.

           

 Vanda ascocenda - nhiều phân bón cây sẽ chết

            Nói tóm lại khi muốn lan ra hoa quanh năm, chúng ta cần phải nghiên cứu kỹ càng mới có kết quả mỹ mãn.

4. Mùa Hoa Lan Nở
            Phần đông các loài lan nguyên giống (species) sẽ nở hoa vào các mùa như sau:

Giống lan	Mùa Hoa Lan Nở
Aerides (Giáng hương)	Xuân
Angraecum	Thu-Đông và Xuân
Brassavola	mùa Xuân
Bulbophyllum (Cầu diệp)	Xuân và một số ít vào Thu
Calanthe (Kiều lan)	Xuân cho đến Thu
Cattleya (Cát lan)	đủ 4 mùa Xuân-Hạ-Thu-Đông
Coelogyne (Thanh Đạm)	một số nở vào mùa Xuân-Hạ, một số khác nở vào mùa Thu-Đông
Cymbidium (Lan Kiếm)	Đông-Xuân, riêng giống Cym. ensifolium nở vào cả 4 mùa
Dendrobium Úc châu	bắt đầu nở từ tháng mùa Xuân dù là ở Úc hay ở Hoa kỳ
Dendrobium (Đăng lan, Hoàng Thảo) Á châu	Xuân-Hạ
Encyclia	đủ cả 4 mùa
Eulophia (Luân lan)	Xuân-Hạ
Holcoglossum (Tóc tiên)	tuỳ theo giống nở vào Xuân-Hạ-Thu-Đông
Laelia	Thu-Đông và Xuân
Odontoglossum	Thu-Đông và Xuân
Oncidium(Vũ nữ)	Xuân-Hạ
Paphiopedilum (Nữ hài)	Thu-Đông và Xuân
Phaius (Hạc Đính)	Xuân-Hạ
Phalaenopsis (Hồ Điệp)	Đông-Xuân và Hạ
Renanthera (Huyết nhung, Phượng vĩ)	Xuân, Hạ và Thu
Schomburgkia	Xuân-Hạ và Thu
Sobralia	Xuân-Hạ
Stanhopea	Hạ
Vanda	Xuân-Hạ và Thu

Theo Bùi Xuân Đáng

Bốn thế cơ bản của cây cảnh

Bất kỳ cây cảnh của nước nào đều có bốn thế cơ bản. Bởi vì ở đâu trong thiên nhiên do hoàn cảnh điều kiện khác nhau, cây cũng hình thành bốn thế cơ bản như vậy. Đó là trực, xiêu, hoành, huyền. Nghệ nhân đã tái hiện thiên nhiên tạo hình cho cây cảnh có nét kỳ dị đạt tới tầm nghệ thuật.

1. Thế trực:

            Cây có thế đứng thẳng. Trong thiên nhiên, những cây này được sống và phát triển trong điều kiện thuận lợi, không bị phong ba bão táp, lũ quét, sét đánh. Đất đủ điều kiện cho rễ cây hoặc trồng giữa thành phố.

            Đưa thế này vào cây cảnh phải được nghệ thuật hóa. Cây đứng thẳng là nhìn tổng thể. Nét cơ bản là đối chiếu gốc và ngọn hình thành một đường thẳng đứng hoặc gần thẳng đứng. Còn thân tuyệt đối không bao giờ được thẳng tuột. Thẳng tuột là xấu, thậm chí từ gốc đến ngọn cũng không một đoạn nào được thẳng đuỗn như khúc luồng. Thế trực của cây thế Việt Nam gốc có thể trồng thẳng đứng hoặc hơi nghiêng một chút cho thêm phần sinh động. Thân phải khúc khuỷu uốn lượn, nhiều khi xuất hiện nét đột biến ngoạn mục. Nhưng bao giờ đường nét cũng phải dứt khoát, không ngập ngừng do dự. Trong cây cảnh, thế cây là thế người. Cây trong thiên nhiên thì nhiều cây thẳng tuột, nhưng cây cảnh thì hoàn toàn không được. Bởi vì con người dù được sống trong điều kiện thuận lợi đến đâu cũng không phải cứ tự nhiên mà tuồn tuột nên người. Nhất định phải gặp trắc trở. Những người có ý chí, biết vận động tự thân, biết vượt qua mọi khó khăn, cản trở để vươn lên theo lý tưởng cao đẹp mới thành đạt và mới là con người đáng ngưỡng kính.

            Thân cây cũng nói lên ý tưởng đấu tranh: muốn trực thẳng phải đấu tranh (đấu tranh bản thân, đấu tranh xã hội, đấu tranh thiên nhiên), có đấu tranh mới trực thẳng được.

            Thế trực của cây còn biểu hiện những con người có bản lĩnh, có khí tiết anh hùng bất khuất.

            Mấy ngàn năm lịch sử là mấy ngàn năm dân tộc ta phải đấu tranh gan góc và cực kỳ anh dũng để tồn tại và vươn lên chiến thắng. Vì vậy thế trực của cây cảnh Việt Nam là nhiều thế nhất.

            Trong cây cảnh cổ, các thế xiêu, hoành, huyền ít thế hơn.

Thế trực - Dáng trực quân tử liên chi

2. Thế xiêu:

            Cây có thế đứng nghiêng. Trong thiên nhiên, những cây gặp trắc trở bị thiên tai, địch họa quật đổ nghiêng. Nhưng cây vẫn sống và vươn lên. Đưa thế cây này vào nghệ thuật cây cảnh ngụ ý nêu gương những con người có sức sống và có tinh thần đấu tranh để tồn tại. Thí dụ thế “Bạt phong hồi đầu”. Về thẩm mỹ, cây thế xiêu còn có nét đẹp mềm mại, nhã nhặn, bay bướm, thơ mộng.

Thế xiêu - Dáng bạt phong hồi đầu

 3. Thế hoành:

            Cây có thế nằm ngang mặt chậu. Ngoài thực tế có những cây điều kiện sống khó khăn hơn cây thế xiêu. Có thể lớp đất sống mỏng hẹp, rễ cây không ăn sâu, ăn xa được. Kết cấu đất không chắc, trời mưa, nước thoát chậm khiến đất bị nhũn. Trận bão đã quật đổ nằm hẳn xuống mặt đất. Thê mà cây vẫn sống, vẫn nảy cành, vươn ngọn. Hoặc cây mọc từ vách núi vươn ngang ra thành thế hoành. Sống bám đá cheo leo như vậy mà cây đã thắng cả giông tố để tồn tại và vươn lên. Ngọn luôn hướng về gốc rễ cội nguồn.

Đưa thế cây này vào cây cảnh, ông cha ta muốn ca ngợi những con người đầy ý chí, đầy nghị lực vượt lên trên hoàn cảnh bất hạnh, sống ngoan cường.

Về thẩm mỹ, thế cây này khác thường, khá ngoạn mục. Để cho cây được cân đối, thăng bằng, ngoài các cành khác, thường có một cành vươn cao thẳng lên trời gọi là cành nghinh phong (đón gió) và một cành buông thấp xuống dưới miệng chậu gọi là cành chiếu thủy (soi nước). Hai cành này đều phóng nhiều tầng thật thoáng.

Thế hoành

4. Thế huyền:

            Cây có gốc trong chậu nhưng thân cây trườn qua mép chậu đổ xuống phía dưới đáy chậu.

            Trong thiên nhiên, những cây này phải sống trong hoàn cảnh nghiệt ngã nhất. Có thể nói hoàn toàn không có một chút thuận lợi, chỉ có khó khăn bất hạnh. Cây đã mọc ở sườn núi đá, không có đất ăn, rễ cây phải tự tiết ra axit phá hủy đá dần dần từng tý, từng tý một, kiên trì bám hốc đá mà sống. Trong khi thiên nhiên lại luôn gieo tại họa: nắng lửa, mưa ngàn, bão tố, lũ quét … khủng khiếp. Cây bị bật gốc, đổ dốc ngược ngọn theo dốc núi. Thật là kỳ diệu, chỉ có sức sống tự thân trong cây mà gốc cây vẫn bám chắc được vào vách núi, sống treo lơ lửng giữa trời mây, vấn xanh tốt, vẫn vươn lên và quay ngọn về phía gốc (cội nguồn sinh ra)

            Đưa thế cây này vào chậu, nâng niu trân trọng đặt lên đôn, nghệ thuật cây cảnh như khắc họa một lời tuyên ngôn: con người Việt Nam, dân tộc Việt Nam tuyệt vời can trường, bất diệt và cũng lãng mạn vô cùng.

            Về thẩm mỹ, thế huyền là kỳ dị nhất, nhìn thơ mộng nhất. Điệu đi của cây mềm mại, duyên thế. Cây cành buông thả tự nhiên, không gò bó. Các chi có thể có hai ba tầng, thoáng đạt, phóng khoáng, không gò và bông tán. Ngọn lượn ngoặt lên hướng về phía gốc. Toàn cây trông thật yểu điệu, duyên thế. Chẳng thế thời xưa Lý Bạch trên đường vào Ba Thục thấy một cây tùng già lộn ngược, tựa vào vách đá đẹp quá đá thốt lên: “Khô tùng đèo quải ỷ tuyệt bích”. Một biến cố thiên nhiên sụt lở đất đá bất ngờ tạo nên cây tùng thế huyền, đó là nét kỳ lạ, đỉnh cao của vẻ đẹp.

Thế huyền - Phong cách thác đổ (dáng thác đổ)

            Như vây, cây cảnh chỉ nên quy vào bốn thế cơ bản: trực hoặc gần trực cũng gọi là trực, xiêu nhiều, xiêu ít cũng chỉ là xiêu, hoành thì rõ rồi, tất nhiên không cứ phải hoành hẳn, còn huyền nhiều, huyền ít, lượn gập thế nào cũng là huyền. Ngoài ra, còn có những cây ghép thế. Cách gọi tên là gọi cả hai thế, đôi khi có thể thì gọi cả tên thế trước. Thí dụ:

• Cây có hai thân xiêu gọi là thế song xiêu. Hai thân xiêu về một phía chứ không ai chơi hai thân xiêu về hai phía thành hình chữ V, nhìn không vào mắt. Nếu cây lớn cao hơn cây bé cái đầu thì gọi là huynh đệ song xiêu.
• Cây có một thân trực (cao hơn), một thân xiêu (ngắn hơn) gọi là thế trực xiêu.
• Ít ai chơi thân trực hoành tạo một góc vuông dựng nhìn thô cứng.
• Cây có một thân xiêu, một thân hoành (nêú ngẵn hơn thân xiêu) gọi là thế xiêu hoành.
• Cây có hai thân hoành gọi là thế song hoành. Thường chỉ chơi hai thân hoành một phía, ít ai chơi hai thân hoành hai phía tạo thành một đường thẳng nằm ngang chậu, không đẹp.
• Cây có một thân trực (thấp), một thân huyền dài hơn gọi là thế huyền.
• Cây có một thân xiêu, một thân huyền (nên dài hơn thân hoành) gọi là thế hoàng huyền.
• Cây có hai thân huyền gọi là thế song huyền, thường chơi hai thân huyền về cung một phía, ít ai chơi hai thân huyền đối phía với nhau.

                                                                                                                                                 Internet